“Malahalon nga mahibaluan ang bahin sining mga tanda sang maragtas nga nabilin sa aton. Katulad sang simboryo, timaan ini sang pag-ugyon sadto sang katilingban sa tunga sang mga mangunguma, sakada, mamumugon sa kampo kag bisan pa sang mga manugpatikang sang kalamay.”
Sa palibut sang aton isla, madamu kita sang makita nga mga karaan nga palatandaan sing madinuagon nga nagliligad sang aton maragtas. Madamu sang mga batungdaan, duog, kag mga puluy-an nga nangin maragtason na kag nalampuwasan ang malawig nga pagtilaw sang panahon, pero nagakahangawa sa karon nga malipatan na kag mangin isa na gid lang ka nagahimatayon nga handurawan.
Madamu sini nga mga handumanan sang panahon nga nalubung na gid lang sa pagkalimot. Nadula na sa panghunahuna ang ila kamalahalon kag kaangtanan sa aton nagliligad.
Isa sa mga ini amo ang mga simboryo nga masami makita sa tunga sang mga malapad nga kampo sang tubo ukon malapit sa mga balay-daku sa hacienda, pareho sang makita malapit sa gubat sang anay puluy-an ni Don Mariano Lacson sa ciudad sang Talisay.
Kuna ni Francis Ryan Pabiania
Gikan sa mga dinag-on sang 1840 tubtub 1860 kon sa diin una nga nagpahamtang sang iya estancia (agricultural settlement) si Don Agustin Montilla sa pangpang sang suba sang Bago nga nagasakup tubtub sa bahin sang Pulupandan, nahibaluan nga may yara na sadto sang salsalon nga galingan sang tubo si Montilla.
Nasambit man sang Briton nga negosyante nga si Nicholas Loney sa iya mga inupong nga mga sulat sa A Britisher in the Philippines; or, The Letters of Nicholas Loney ang amo nga galingan sang nagbisita ini sa estancia ni Montilla. Nagapatimaan ini nga nagsugud na ang pagtanum sang tubo bilang patubas nga may mataas nga bili. Sa ini ang mga panag-on amat-amat na nga napukaw ang huyug sa pagpanguma sang tubo sa malapad nga kadutaan sang Negros.
Dala sang ikaduha nga bantug nga mangalalyaw sa kadutaan sang Negros nga si Yves Leopold Germain Gaston ang labing mapuslanon nga ihibalo sa pagpanguma sang tubo. Ginkilala si Gaston nga tumulukud sang pangkomersyo nga pagpamuad sang tubo. Ginasiling sang iban nga tagpanalawsaw nga natun-an ni Montilla ang madamu pa nga ihibalo kag kautitiron sa pagtanum sang tubo pinaagi sa kay Gaston.
Sumugod sini nga mga panahon, amat-amat nga nagdamu pa ang mga nagpangayaw gikan sa Isla sang Panay padulong sa Negros agud magpasimpalad. Humalin sa mga tinuig nga halus makatibawas ang puod sang Negros gikan sa mga pagpamapas sang mga Moros, nakakita sing aliwanag ang isla.
Kadungan sining pagbag-o sa malapad nga kadutaan sang Negros ang pagkapukan sang mga kakahoyan sa mga kagulangan, kag sa baylo, nagtubo ang malapad nga mga talauma. Nag-abut sa isla ang mga galingan sang mga patubas nga tubo, nagdamo ang mga pangayaw nga mga sakada, natukud ang mga simboryo, kag nagbukas ang mga palatikangan sang kalamay nga ginabaligya sa luwas sang pungsud. Nabun-ag ang manggaran nga katilingban sang Negros.
Sa pagligad sang dinag-on, madamo ang nagbag-o sa Isla. Nag-abut ang Inaway Kalibutanon, nagbukas ang mga bag-o nga sahi sang palamugnan, naligwat ang merkado sa luwas sang pungsud, tubtub nga ang dinumaan nga palatubasan sang kalamay ginbaylohan sang bag-o nga pamaagi sang sentral. Nabilin na gid lang nga handumanan amo ang mga simboryo sang dumaan nga pamaagi sang pagpatubas sang kalamay sadto.
Malahalon nga mahibaluan ang bahin sining mga tanda sang maragtas nga nabilin sa aton. Katulad sang simboryo, timaan ini sang pag-ugyon sadto sang katilingban sa tunga sang mga mangunguma, sakada, mamumugon sa kampo kag bisan pa sang mga manugpatikang sang kalamay.
Talandaan ini sang mga panahon, nga bisan sa magamay nga kabangdanan lamang, nagkabuhi ang mga Negrosanon sadto nga may malig-on nga paghiusa sa pagpatubas sang kalamay gikan sa tubo – nga nagbag-o sang kabuhi sang katilingban sa Isla sang Negros kag sang bug-os nga Pungsud Pilipinas.*
