Ang tagsa ka mga butang may yara sang iya nagakaigo nga pahamtangan. Isa ini sa mga kamatuoran sa kalibutan nga indi sarang mabaliwala bangud sulit-sulit ini nga nagakatabu, tubtub nga nangin isa na ini ka makabig duna nga kasuguan sang kabuhi. Kaangay ini sang laye sang karma nga nagasiling, ang ano man nga binuhatan, malain man ukon maayo magabalik sa nagbuhat sini sa nagakaigo nga tion.
Madamu sa aton ang nakahangup kon ang laye sang karma ang pagaistoryahan. Bangud isa ini sa mga pamusod nga pagtoloohan sang mga dumaan nga reliheyon kag sibilisasyon kaangay sang mga nagatoo sa Hinduhismo sa Nabagatnan nga bahin sang Asya. Sa aton nga mga taga-Visayas, kaangay ini sang ginatawag nga ‘gaba’. Sanglit nga ang gaba napatuhoy sa indi maayo nga bunga sang isa ka buhat, ang laye sang karma mahimu nga maayo ukon malain ang resulta.
Ayhan, madamu sa aton ang wala nakahibalo nga may yari man sini nga sahi sang pagpati ang mga tumandok nga Ata sang Negros diri sa aton isla.
Isa sa mga duog nga aton nabisitahan sining tinalikda lang amo ang banwa sang Don Salvador Benedicto. Sa isa ka kalan-an kag dalay-ahan nga sampat nga ginhingadlan Kusinata, aton natukiban ang isa ka ginapatihan nga konsepto sang mga Ata nga nagaaniningal sang pagpati sang iban nga rasa kaanggid sa laye sang karma. Ini ang pagpati sa ginatawag ‘manumbalik’ ukon ang pagbalik sang mga butang sa ginsuguran sini tubtub nga ini ang magapadayon sing dalayon. Kaanggid man ini sang ideya sang infinity ukon sang mobius loop nga masami makita nga simbolo sa mga ‘recycled’ nga mga basura ukon mga butang.
Suno sa magtiayon nga Gerry kag Lucille Grey sang Kusinata, ginpakilala sa ila sang mga tumandok nga Ata ang dinumaan nga pagpati sang mga ini sa konsepto nga ginatawag ‘manumbalik’. Bilang pag-ulikid sa maayo nga mga tinutuyo kag binuhatan sang mag-asawa sa katilingban sang mga Ata, ginhatagan bilang handumanan sang isa ka pamuno sang mga Ata ang mag-asawa sang balagon nga gikan sa Dalakit nga nagtubo sa pamaagi nga ginatawag ‘manumbalik’. Tumalagsahon ang ini nga pagtubo sang balagon bangud humalin sa puno sini, liwat nga nagbalik sa ginhalinan sang puno sang balagon ang pagtubo sang punta sini. Para sa mga Ata, maayo ini nga patimaan kag magadala sang kaayohan sa mag-asawa kag sa ila pangabuhi. Santo sa pagpati sang mga tumandok nga Ata nga ang mga butang kag binuhatan nga maayo, magapanumbalik sa nagbuhat sini sang makapila ka bisis.
Isa gid lamang ka larawan sang konsepto sang mga sadtong una nga mga katilingban ang amo nga balagon nga may tumalagsahon nga pagtubo. Bangud ang daku nga pagtulun-an diri amo ang pagpati nga yara sa mga hunahuna sang amo nga mga tumandok. Suno sa ila, humalin pa sa mga katigulangan nila ang pagkilala sang ginalaragway nga ideya kag pagpati sang amo nga balagon. Buot silingon, bisan pa nga lapnagon ang pagpati nga ang mga Ata kasubong sang iban nga mga rasa sa pungsud Pilipinas nga ginakabig sang kadam-an nga sinadto kag primitibo ang sahi sang pagpangabuhi, may yara sang mga pagpati nga makabig na nga sopistikado sa ila nga panahon.
Ang pagpati sang ila katigulangan sa konsepto sang ‘manumbalik’ may daku nga nahimu sa ila panan-awan sa kabug-osan sang kabuhi kag pagpakig-angut sa isa kag isa. Bangud suno sa pagpati nga manumbalik ang ano man nga maayo nga binuhatan, aton ginasigahum nga nakabulig ining pagpati sa pagpalig-on sang ila pagtamdanay bilang isa ka kumunidad.
Sa aton pagpanalawsaw sa iban nga bahin sang isla sang Negros kon sa diin may yara kita sang mga nasalapuan nga mga katilingban sang mga tumandok, Bukidnon man ukon Ata, ang pagpa-ambit sang mga napang-ayam ukon sa mga pandot sa mga kaingud nagapakita sining mapag-on nga pagpati nga ang mga butang ukon buhat nga maayo nga ginapa-ambit sa iban may yara sang kaayohan nga matuga. Indi man pat-od nga matumod naton, pero ang kaangay nga pagpati sa konsepto sang ‘manumbalik’ nagatudlo sa mga sinadto nga katilingban nga malikaw sa mga kalakasan kag indi maayo nga pagpakig-kasilingan.
Ayhan kon aton lang pamatian kag hakson ang pagpati sa konsepto sang ‘manumbalik’ sang mga tumandok nga Ata, daku ang mangin pagbag-o sa aton moderno nga katilingban. Kon sa diin ang pagpaindis-indis sa pagpuno sang panginahanglanon sang himatayon nga lawas amo ang labi nga nagapangibabaw, sang sa paghimu sang maayo sa isig-katawo sa pagpati nga ang ano man nga binuhatan, manumbalik sa nagbuhat sini sa pagabut sang husto nga tion. – NWI
