Sa madamu nga bahin sang Naaminhan-Nakatundan sang Negros, may mga handumanan sang mga nagliligad nga Ikaduhang Inaway Kalibutanon nga sa masobra na 77-anyos ang naglabay, nagapabilin ini gihapon nga palatandaan kon paano ang kalakasan nagligwat sang aton palibut, maragtas, kag panimuot.
Sa tunga sining kinagamo nga padayon nagakatabu sa pungsud Ukraine, kita nga mga Filipino, ilabi na ang aton mga katigulangan nga natabuan sadtong inaway pangkalibutanon, makasiling nga wala gid sang matam-is ukon halandumon sa inaway, bisan pa sa panulok sang mga baganihan.
Sa cuidad sang Talisay, may yara kita nasalapuan nga is aka Japanese Bunker nga napahamtang sa tunga sang katubuhan kag padayon ini nga ginaligaran lang sang panahon kag panulok sang mga makalabay. Isa ini ka bunker nga ginpahamtang sang mga tinawo ni General Takeshi Kono sang 77th Infantry Brigade, 102 Division sang Japanese Imperial Army antes pa ang katapusan nga binulan sang pagbanggianay sang pwersa sang Americano kaupod ang mga gerilya nga Filipino batuk sa mga Hapon nga nagtapus sa pagsungka ni General Kono sa Sta. Rosa sa bahin sang Murcia.
Marso 29, 1945 sang nagdungka sa Pulupandan ang 40th Division nga ginamanduan ni General Robert Lawrence Eichelberger nga amo naman ang pamuno sang Eight United States Army nga yara nahamtang sa Southwest Pacific Area. Sa isla sang panay sadto ang pwersa sang 40th Division kag nahibaluan ni General Eichelberger nga handa na sila nga gubaton ang pwersa ni General Kono nga yara naman natingob sa Northwest sang isla sang Negros. Wala sang daku nga pagpugong nga nasumalang ang hubon nanday General Eichelberger magluwas lang sa nakibon nga mga Hapon nga amo ang natalana nga magtanod sa taytay sa Bago. Nangin madali nga nakuha sang hubon sang mga Americano ang amonga taytay kag natigayon nila nga mapahamtang ang bug-os nga pwersa sang 185th Infantry nga kabahin sang 40th Division.
Sa bahin naman ni General Kono sang Japan, ginhanda na gid man sini ang bug-os nga pwersa sa ila katapusan nga kahigayunan sa pagbato sa ginapaabut nga paggubat sang mga Amerikano. Indi man dapat pagkalimtan sang maragtas nga antes pa man ang pagdungka sa Pulupandan, padayon na ang lapta-lapta nga pag-engkwentrohanay sang hubon ni Lieutenant Coronel Salvador Abcede nga amo ang nagapamuno sa mga nagkalabilin pa nga mga gerilya sa isla sang Negros.
Antes ang pagbaklay sang mga hapon sa nabukid nga bahin sang Northern Central Negros, ginbilin pa ni General Kono ang magagmay nga pwersa sini sa kalaparan sang mga ciudad sang Talisay kag Silay bilang amo ang magapahinay sang pag-abante sang mga Amerikano padulong sa ila pwesto sang mga hapon sa nabukid nga bahin. Kahibalo kita nga ang katapusan nga pagbato sang mga hapon natabu sa bahin sang Patag sa ciudad sang Silay, pero antes ini, may pila pa ka binulan nga nagpakita sang pwersa ang mga Hapon. Maragtason ang Battle of Patag bangud ini ang ginakabig nga katapusan nga inaway sang Ikaduhang Inaway Pangkalibutan sa Pacific front.
Sadtong September 9, 1945 ukon ginakilala man nga Negros Island Victory Day ginasaulog bilang adlaw sang pagsungka sang mga hapon sa idalum ni General Kono. May mga balasihan sang panalawsaw nga nagasiling 13,500 ang ginabana-bana nga pwersa ni General Takeshi Kono sang nagsungka ini, pero santo sa datos sang US Department of Army nga ginpanalawsaw ni Robert Ross Smith, may yara sang 6,150 nga nagkalabilin pa nga pwersa bangud ang una nga 4,000 nagkalamatay sa inaway, 3,350 naman bangud sa gutom kag balatian. Sa kabug-usan 7,100 ka mga hapon ang ginabana-bana nagkalamatay sa Negros sadtong Ikaduhang Inaway Pangkalibutan.
Sa bahin sang Filipino nga mga gerilya sa idalum ni Lieutenant Coronel Abcede, may yara sang 14,000 ini ka mga tawo, halus katunga sang amo nga pwersa ang may hinganiban kag napahamtang ang mga ini sa duha sa ikatlo-an nga bahin sang bilog nga isla.
Ining mga napagkit sa maragtas sang inaway halus wala na sang may nagadumdum magluwas sa aton mga katigulangan nga beterano sang inaway. Nangin tourist spot na gani kon kaisa ang mga batong-daan kag mga palatandaan sang natabu nga dakung inaway. Pero sa gihapon, ining mga butang nagapabilin agud ipahanumdum sa aton tanan nga malipat man kita sang bug-os nga kasaysayan, sa gihapon ang kamatuoran magapabilin nga mapait ang ginatuga nga handurawan sang mga handumanan nga nagpilas sang aton kalag bilang tawo kag katilingban. – NWI
