Sining karon lang, may mga nabasa kita nga mga trending post sa social media nahanungod sa mga amo nga ginbiktima sang mga makawat nga mga nagapakuno-kuno nga mga timbang. Isa ini ka kamatuoran nga nagatuga sang mas daku nga pagduda sa bahin sang mga amo sa ila mga ginabaton sa panimalay bilang kabulig, kag nagahatag man sang kabudlayan sa bahin sang mga tawo nga may matarong nga mga tuyo kag luyag gid lang nga magtrabaho sang husto.
Sa mga panimalay nga may yara sang mga magagmay pa nga mga kabataan ukon may mga may-edad na nga nagakinahanglan sang pagtatap sang mga kabulig, isa ka daku nga panghangkat ang makakita sang isa ka kabulig nga magatinir sa luyo sang mga amo sang malawig nga tion. Madamu sa aton ang nakatul-id gid sang kabudlayan nga dala sining sahi sang kaangtanan sang mga kabulig kag amo sa karon. Bangud tuman na gid kabudlay magpangita sang kabulig sa panimalay.
Pero kon balikan ang naandan na sadto pa suno sa aton maragtas, ang pag-angkon sang mga kabulig sa panimalay nga ginatawag olipon kabahin na sa pangabuhi sang mga katilingban sang mga Bisaya sadto. Alipin kon sa Tagalog; Olipon, Ulipon, ukon Oripun naman ang tawag sa mga Bisaya sadto. Suno sa mamaragtas nga si William Henry Scott santo sa pagtumod ni Juan de la Isla sadtong 1565 may yara sang tatlo ka klase ang katilingban sang mga Bisaya. Ini ang Datos ukon ang pamuno, Timaguas (Timawa), kag ang mga Oripes (Oripun).
Suno naman sa Boxer Codex, ang mga Oripun amo ang mga kaanakan nga nagpalanagu sa mga dingding sang balay sadto sang ang ‘Amay’ nga ginhalinan sang mga katawhan ang naakig. Masalapuan sa Boxer Codex ang ini nga bersyon sang istorya nga nagasiling, sang maakig yadtong ‘Amay’ nga amo ang ginhalinan sang mga tinuga sa kalibutan, nagkinarankaran ang tanan agud sa pagluwas sang ila kaugalingon batuk sa kasingkal sang ‘Amay’. Ang pila ka bilog nga mga katawhan nga nagpanago sa hulot sang balay amo ang mga nangin datu kag pamunuan kon sa diin nagikan ang mga mando nga ginasunod sang tanan. Yadtong mga nagpabilin sa salas sang balay amo ang mga nangin Timawa. Ang mga katawhan naman nga nagpalanagu sa kusina kag sa mga dapog amo ang mga nangin Ati. Samtang ang mga naggululuwa sa balay sang ‘Amay’ nga amo ang labing madamu, naglinapta sa iban nga bahin sang kalibutan nga sang ulihi nagbalik bilang mga dumuluong.
Sa sini nga bersyon sang istorya, ang mga Oripun nga amo ang mga nagatrabaho para sa mga datu kaangay sang slave sa mga kumunidad sang Europa sadto. Ang pinasahi lang sa Oripun sang mga Bisaya amo nga may yara sang nagkalain-lain nga klase sini. May nagapuyo upod sa panimalay san g Kadatuan nga kon tawgon hayohay ukon ayuey, may yara man nga ginatawag tuhay ukon mamahay nga may yara sang ila kaugalingon nga balay kag uma. Ang mga nagkaladakpan sa pagpanggubat naman ginatawag nga bihag. Ining mga pagpanggubat (raid) sang mga Bisaya sa mga kaiping nga kumunidad, amo man ang ginabuhat sang mga Moro sa mga mahuyang nga katilingban sang mga Bisaya nga yara nahamtang sa panghigaron sang baybayon. Ini bangud ang pagbaligya sang bihag sa mga pantalan sa Nabagatnan sang Asya isa ka kinaandan nga palangabuhian sang mga dalagko nga kumunidad.
Sandig sa naandan nga istruktura sang katilingban, indi malipud nga sadto pa kabahin na ang mga Oripun sang mga panimalay. Sa pagligad sang mga dinag-on, naligawat na ang tindog sang mga yara sa naidalum nga hinalintang sang katilingban pareho sang pag-untat sang slavery sa mga pungsud sa Europa kag America. Wala na sang mga slave ukon Oripun kaangay sang una nga panahon, pero ang katungdanan nga ini ginsubli sang mga nagatrabaho bilang kabulig sa sulod sang panimalay.
May pinasahi nga istado kag hilway ang mga ini nga magbiya sa panimalay sang amo pero ang katungdanan sa sulod sang ginatrabahu-an nga panimalay indi malayo sa iya sang mga Oripun sadto. Kon hatagan lang ayhan sang kahigayunan kag wala ginakulang, nagapati kita nga wala sang may maluyag nga mangin Oripun ang istado sang pangabuhi, sadto man ukon sa karon. Bangud wala sang maluyag nga buy-an ang ila duna nga kahilwayan kag magpaidalum sa gahum sang iban. Ayhan, amo man sini ang kabangdanan sadto nga kinahanglan gid magpanggubat sa iban nga mga kapuluan ang mga Bisaya man ukon Moro, bangud nagakinahanglan sang kalakasan agud mapilitan nga magyaub ang iban. – NWI
