Mabaskog sa karon ang dapya sang hangin sang kadalag-an para sa mga Filipino nga nagabantay sang mangin tabtaban sang panakayon sang aton mga atleta sa kalibutan sang paindis-indis sa nagkalain-lain nga hinampang. Dugang pa sa nagapakunyag sang balatyagon ang nahauna nga higayon nga nakakuha sang bulawan nga medalya ang aton isa ka babaye nga atleta sa paindis-indis sa paghakwat sang labing mabug-at nga lulan sa barbel.
Huo, matapus ang malapit isa ka siglo, babaye ang una nga nakahatag sa aton sang amo nga kadungganan. May mga pamusud sang aton katipunan nga nagahatag gid sang pinasahi nga pat-in sa kamatuoran nga babaye ang nangin una. Sanglit, indi ini bais sa tunga sang lalaki kag babaye, pero ang ini nga kamatuoran wala kuntani nangin isa ka daku nga bilikalan sang may nanuhay-tuhay nga paglantaw sa bahin sang babaye kag lalaki sa katilingban nga Filipino kon padayon naton nga gindumdum ang aton pinasahi nga pagtuluk sa bahin sang babaye sa aton tunga sadtong wala pa nag-abut ang panimuot sang mga pangayaw nga taga-Nakatundan.
Angut sa aton mga ginbalhag sang tinalikdan tuhoy sa mga karakter sang aton tumandok nga mga sugilanon, isa sa mga tamparan sini amo ang mga babaye nga kon tawgon Baybaylan. Magluwas sa baylan ukon babaylan, may yara pa gid man iban nga mga katungdanan sa aton katilingban sadto nga napahamtang sa mga babaye pareho sang binukot, pero aton anay ituon ang aton panulok sa mga gamhanan nga mga Babaylan.
Ginapatihan nga gikan ukon ginsunud ang tinaga nga babaylan ukon baylan sa Proto-Western-Malayo-Polynesian nga ‘balian’ nga sa pulong nga Ingles kilala bilang shaman. Madamu sang anggid nga tinaga sa nagkalain-lain nga kultura sa Nabagatnan-Nasidlangan sang Asya sa ‘balian’ nga may kaangay man nga kahulugan. Sa mga taga-Makassar sa Indonesia ginatawag ini ‘balieng’, ‘belian’ sa mga Malay, ‘walyan’ sa kinaraan nga Javanese, ‘balyana’ sa mga taga-Bikol kon sa diin mamulalungan ang dulot nga impluwensya sang Kristyanismo sa amo nga tinaga (ang paggamit sang ‘a’ sa pagtumud sa babaye), kag sa mga taga-Panay ginatawag baylan. Sa Pilipinas, madamu sang tinaga nga gingamit sa pagkilala sang isa ka Baylan pareho sa Mombaki, Dawac, Katalonan, kag Mambunong.
Sang wala pa ginliput sa tan-ay nga pagpakig-abyan sang mga dumuluong nga Espanyol ang mga Bisaya sadto, hayag na ang daku nga bahin sang mga Babaylan sa aton katipunan. May mga panahon nga isa ka pangulong-hangaway ang isa ka baylan, may tion man nga isa sia ka manugbulong, sia man kon kaisa ang ginadalaganan nga mangin-alamon sa mga butang sa katilingban pareho sa mga inaway sa duta ukon sa mga indi mapaathag nga butang sa kahawaan kaangay sang eklipse, kag ang labing malahalon nga bahin sang baylan sa katilingban amo ang tuytuy sang mga tawo sa paghiwat sang ritwal sa pagpakig-angut sa mga diwata kag mga anito.
Ini bangud sa katilingban sadto, mataas ang pagtahud sa mga kababayen-an sa pagpamatuod nga ginapahanugutan sila nga mag-angkon sang daku nga bahin sa katilingban. Pila ka gatus ka tuig antes nabun-ag ang konsepto sang women empowerment ukon kusog sa kababayen-an sa Europa, ginakilala na ini sang aton mga katigulangan.
Isa ka daku nga hangkat sadto sa lalaki agud mangin kabahin sa sini nga pagkilala bilang baylan, amo ang pagsoksok sang panapton sang isa ka babaye agud mabaton bilang asog – ukon lalaki nga baylan. May yara sang iban nga mga lalaki sadto nga ginakabuhi pa ang mangin babaye agud lamang maangkon ang gahum kaangay sang isa ka baylan. May pinasahi na sadto pa nga pagpati nga ang kinaiya sang isa ka babaye nga matatapun amo ang mahulas nga kabangdanan agud madali ini nga mangin palaagyan sang mga espirito sa palibut. Sa pagpati sadto, labaw nga mapuslanon ang babaye sang sa lalaki sa tion sang ‘séance’ ukon pagpakig-angut sa mga espirito sang nagtaliwan.
Daku ang pagtahud sa mga babaye sang aton mga katigulangan sadto pa. Nadagtaan lang ini nga pagtuluk sang ginligwat sang patriyarkal ukon maka-amaynon nga Sistema sang mga dumuluong nga Espanyol ang aton naandan. Aton tandaan, halus wala sang babaye nga lulan ang pila ka nahauna nga mga ekspedisyon nga naglab-ut sa aton pungsud sadto, mga lalaki nga pangayaw ang una nga nagpigos sa aton.
Bangud sini, nagapati kita nga ang sin-o man nga may madalum nga paghangup sa aton tumandok nga kultura, indi na dapat matingala sa pagpangibabaw sang babayeng Filipina sa bisan ano man nga patag. Bangud sa pagkamatuod, duna ini sa kultura sang aton mga tumandok nga una nagpuyo sa mga kapuluan nga ginaangkon kag ginhingadlan sang mga pangayaw nga Las Islas Pilipinas. – NWI
