Sa pagtabuk sang katapusan nga adlaw sang Oktobre padulong sa una nga adlaw sang Noviembre, nagapanumbalik ang kadam-an sang mga Filipino sa isa ka sahi sang pagsaulog kon sa diin, nagasamu ang pagtoloohan nga dala sang mga dumuluong kag ang kinaandan nga pagpati sang mga katigulangan. Ini ang Kalag-kalag ukon Fiesta Minatay.
Sa mga pungsod sa kalibutan nga ginsakup sang mga Katsila, ang tuigan nga pagsaulog sang Halloween sa katapusan nga adlaw sang Oktobre kag ang All Saints Day sa una nga adlaw sang Noviembre, nangin kabahin na sang lokal nga kultura sang lugar. Pareho sang pungsod Mexico, ang paghalad sang adlaw para sa mga himata nga nagtaliwan, kabahin na gid sang tuigan nga hilikuton sang mga Filipino.
Bisan pa nga sa mga katigulangan sadto, indi hayag nga napatpat kon nga-a tion sang mga makahaladluk nga tinuga, subong man nga tion sang pagdumdum sa mga nagtaliwan ang Kalag-kalag, padayon ini nga nangin kabahin sang aton pagpati. Sining ulihi nga mga dekada, nangin tuhay pa gid ang pagsaulog sang Kalag-kalag bangud nasamuan pa gid ini sang mga moderno nga Halloween parties sang mga dumuluong nga taga-Europa kag America.
Sadto pa, ang reliheyoso nga pagpatigayon sang ritwal sang pagsindi sang kandila kag paghalad sang mga paborito nga pagkaon, ilimnon, kag kon kaisa ‘bisyo’ pareho sang sigarilyo kag ilimnun sang minatay amo ang yara sa tunga sang kahiwatan, karon, ang nagalinagumba nga mga sound system kag outdoor costume parties amo ang mabakal. Kon sadto anay, nagalibut sa mga pamalay ang magkaingod kag nagadala sang mga pagkaon nga ginluto agud ihatag sa tagbalay sanglit nga nagabaton man ini sang luto nga pagkaon sa ginbisitahan nga balay, karon, picnic na sa mga patyo ang ginakabalak-an. Ang pangalagkalag nga amo ang pagbisita sang ‘minatay’ man ukon sang mga buhi nga himata amat-amat na nga nadula. Bisan sadtong antes pa magluntad ang Covid-19 Pandemic, halus wala na ini ginahimu bilang kinaandan nga buluhaton ukon tradisyon.
Sa mga nakadumdum pa sa sini nga tradisyon sadto, pagabut sang kasisidmon sa una nga adlaw sang Noviembre magalibut ang mga manugpangalagkalag nga may dala nga sulo ukon kingki, bitbit ang paya sang lubi nga pagasudlan sang mga matipon nga pagkaon pareho sang suman ukon kalamay-hati, kag may dala nga kawayan nga pagapatik-patikon samtang nagapanawag sa tagbalay nga ginabisitahan. Pero halus wala na maabtan ini sang mga ulihing tubo sa karon, ilabi na ang mga millennials kag Gen Z.
Pero ang pagsindi sang kandila ukon ang paghalad sa mga minatay indi lang haylo nga pagtoo nga dala sang mga Katsila, kondi may madalum ini nga kaangtanan sa aton maragtas. Antes pa nagabut ang Katoliko nga pagtoo sa aton mga isla, nagahalad na ang aton mga katigulangan sa mga minatay nga himata. Kon ang mga diwata ginatuluk nga gamhanan kag tagbantay kasubong sang dios, ang mga katigulangan sadto nagahalad man sa mga minatay bilang paghingyo sang bulig nga bantayan ang ila kumunidad batuk sa mga nagapanggubat, sa mga aratay kag kahalitan sa patubas, ukon pangapinan ang mga pumuluyo sa lugar batuk sa mga unos ukon sa malawig nga tigilinit. Ining paghalad nga kon kaisa ang katuyuan amo ang pagumpaw sa kaakig sang mga naistorbo nga mga diwata ukon minatay may malapit nga kaangtanan sa tinutuyo sa pagsindi sang kandila sa pagsaulog sang Kalag-kalag ukon Fiesta Minatay sa karon. Bangud ang pagsindi sa minatay, magluwas sa pagdumdum sa ila, may yara man katuyuan nga agud indi ang mga minatay masaklaw kag maglinong ang ila nga kalag sa pihak nga kinabuhi. Pero bisan ining paghangup sa katuyuan sang pagsindi sa minatay, amat-amat na nga nagakadula sa panghunahuna sang mga nagahimu sa karon sini nga mga buluhaton.
Ang pagligwat sang mga kahiwatan kaangay sining Kalag-kalag sa tion sang Fiesta Minatay nagapakita lamang sang kinaiya sang buhi nga kultura sang isa ka katilingban. Nagabaylo ini sa pagligad sang panahon santo sa mga bagay-bagay nga nagaapekto sa pagpangabuhi sang mga tawo sa isa ka katilingban kag ang pagpanalupsup sini sa panghunahuna kag pagtoloohan suno sa dala nga paghaylo sang mas mabaskog nga kultura sa gwa sang kumunidad amo man ang nagahatag sa isa ka kultura sang panibag-o sini nga dagway kag kinaiya. Kon makapaayo ini ukon makahalit sa kumunidad, tubtub karon amo ang mainit nga gina-debatehan sang mga purista kag liberal nga panghunahuna tuhoy sa kaugalingon nga kultura sang katilingban. — NND
