Tuig sang mga Kapapoan

SHARE THIS STORY
TWEET IT
Email

Kapapoan, ang tinaga nga nagatumud sa mga katigulangan ukon mga kaulangan sang aton nga kaliwat.  Ninuno kon sa Tagalog, Kaapoy-apoyan sa Waray, Katigulangan ukon Katiguwangan naman sa Cebuano, ang tinaga nga Kapapoan gikan sa ugat-pulong nga papo ukon apoy.  Pareho ini sa ugat-pulong nga ginhalinan sang Kaapoy-apoyan sa Pulong nga Waray.  Mahimu nga kinaandan lang ini nga tinaga sa aton nga pulong, pero ang ginapatungod sining tinaga tuman ka malahalon sa aton nga kaliwat humalin pa sadto.

Antes pa man magdungka ang mga kolonyal nga panimuot sa aton katilingban dala sang mga dumuluong sadtong panahon sang pagpanakup sang mga taga-Nakatundan sa bug-os nga kalibutan, may daku na nga bahin ang aton mga kapapoan kag katigulangan sa aton kumunidad.  Sila ang mga nagapahamtang kag nagapatuman sang laye, sila man ang tagpamatbat kag tiglawas sang mga pamilya sa tion nga kinahanglan ang dumalagko nga pamat-od para sa tanan nga kabahin sang katipunan.

Nakahibalo kita nga indi tanan nga kabahin sang kapapoan sang mga katilingban sadto nangin pamuno, pero indi malikawan ang kamatuoran nga sila nga mga katigulangan nga nagapalibut sa Datu, Raja, ukon Sultan may mabaskog nga gahum nga nagabulig sa pamunuan sa pagdihon sang mga kasuguan kag pagsulundan nga amo naman ang nagahatag lig-on sa pagdumalahan.  Madamu sa ila ang wala sang ngalan nga napaghit sa aton maragtas, pero sila amo ang nagbug-os sang naibabaw nga hinalintang sang aton katilingban.

Magluwas sa iban pa nga katungdanan sadto sa aton kumunidad kaangay sang mga babaylan ukon baylan, mga timawa kag hangaway, binukot (sa binukid nga bahin sang Panay), herbolaryo, kag olipon, ang mga kapapoan kag katigulangan ang mga ginatangla kag ginatahud nga katungdanan.  Sang nagabut ang mga pangayaw nga nagsakup sa aton mga kaliwat, madamu ang nabag-o sa aton pamaagi sang pagpangabuhi sa aton anay katilingban.  Madamu ang nagtal-as kag naghalapla-ag sa nanari-sari nga bahin sang kabukiran agud sa paglikaw sa dala nga pagbag-o sang mga dumuluong. 

Bangud sini, nagbaliswa ang mga kinaandan nga sulundon kag paghamtang sang mga katungdanan sa katilingban.  Ginligwat sang amo nga pagbag-o ang panulok sang iban sa mga babaylan, nagbaylo man ang patakaran sang pagkaolipon kag pagkapamuno. 

Ayhan masiling naton nga bisan ang pagtuluk sa bahin nga ginalingkoran sang mga katigulangan sa aton tunga, amat-amat man nga nabag-o.  Tungod nga ang katungdanan bilang palamangkutan sang pamuno ukon bilang tagpamatbat ginbutang na sa kamut sang mga opisyal nga ginpahamtang sang mga dumuluong nga Katsila, nadula na sang amat-amat ang kamalahalon sang mga kapapoan.

Sa sini nga tuig, sa idalom sang Proklamasyon 1128, serye sang 2021 nga ginpirmahan ni Pangulong Rodrigo Duterte, aton ginasaulug ang Tuig sang mga Pre-Kolonyal nga mga Kapapoan nga Filipino ukon Year of the Filipino Pre-Colonial Ancestors.  Malahalon ining kahiwatan bangud nagahatag ini sang bili sa mga katigulangan kag sa ila pinasahe nga bahin sa aton kumunidad antes pa man nagabut ang mga ginbitbit nga mga pagbag-o sang mga dumuluong.  Ini nga kahiwatan nagatuhoy matuod sa tanan nga mga kaliwatan sa aton maragtas, pero labi sa tanan, sa mga katigulangan nga nangin sadsaran sang aton mga ulihing katilingban.

Masubo man, pero madamu sa aton ang wala nakahibalo sa ginpahamtang nga pagbalikid sa sining tuig, nga nangin kadungan man sang pagsaulug sang ika-lima nga siglo sang pagpanglugayawan ni Ferdianand Magellan sa bug-os nga kalibutan. 

Para abi sa iban sa aton, padayon naton nga ginatuluk ang tinalikdan nga katilingban sang mga Filipino kag ang ila nga ginpasubli sa aton bilang kubus kag kabus sa talaksan sang entablado sang kalibutan.  Pero ang matuod, nabulag ang iban sa pagpati nga ang panghunahuna nga maka-pangayaw mas labaw, bangud ini ang sahi sang painoino nga indi hilway kag kulang sa kadungganan sa iya kaugalingon nga kaliwat kag ikasarang.   

Husto gid ang pamat-od sang aton mga pamuno nga nagaduso sa nasyonal nga lebel sa sini nga pagsaulug, agud aton man mahatagan sang nagakaigo nga bahin ang mga katigulangan nga nagbug-os sang aton maragtas. Kag agud man nga matalupangdan sang mga ulihing tubo sa karon ang pinasahe nga kinaiya sang aton mga kapapoan bilang mga malahalon nga kusug kag gahum nga nagtoytoy sa aton kaliwatan pila ka siglo ang nakaligad antes pa man nagabut ang mga binag-o nga kinaalam sang katilingban. – NWI