Ang bug-os nga bulan sang Marso natalana agud sa pagdumdum sa pungsud Pilipinas sang Bulan sang Kababayen-an. Tatlo ka mga mando ang mabug-at nga balasihan sang pagsaulug sumugud pa sadtong tuig 1988. Ang Proclamation No. 224 series of 1988 nagamando nga sa una nga semana sang Marso tagsa ka tuig pagasaulugon ang Women’s Week kag ang ika-walo nga adlaw sang Marso amo ang Women’s Rights kag International Peace Day. Ang Proclamation No. 227 naman ang nagamando nga saulugon ang Women’s Role in History Month, samtang ang Acta Republica No. 6949 naman ang nagapahayag sang Marso 8 tagsa ka tuig bilang National Women’s Day.
Tuman na ining tatlo ka mga mando sang aton panguluhan agud nga talupangdon kag pabakuron ang bahin sang mga kababayen-an sa aton katilingban. Ini indi lamang agud sabton ang malawig na nga panawagan sang sektor sang kababayen-an sang mas alalangay kag patas nga bahin sa aton tunga bilang kumunidad, kondi bangud ini ang nagakadapat.
Kon aton gid talupangdon, ginakilala na ang gahum kag bahin sang mga kababayen-an sa aton katilingban bisan sadtong wala pa nakadangat ang mga dumuluong ang aton nga pungsud. Sa bahin sang aton maragtas, may mga pinasahi na nga mga babaye nga napaghit sa aton kasaysayan. Bisan pa sa aton mga ginpalaton-laton nga mga sugilanon sang katigulangan sa Negros, madamu na sang mga babaye sadto pa nga amo ang nangin sentro sang mga hitabu kag kasaysayan, maragtason man, sa bahin sang pagtoloohan, ukon sa mga makatilingala kag mga butang nga kabahin sang tuhay nga kalibutan.
Ang tumandok nga kasaysayan ni Kansilay nga amo ang sadsaran sang tuigan nga ginasaulug sa Dakbanwa sang Silay napatuhoy sa kabaganihan sang isa ka lin-ay. Babaye man ang yara sa tunga sang estorya sang kabulakan kag sang lin-ay nga si Nabingka sa bahin sang Danbanwa sang San Carlos. Puno naman sang katalanhagaan ang babaye sa suba nga kon tawgon Kandonay sang mga taga-Candoni, kon sa diin amo ang ginatudlo nga ginhalinan sang ngalan sang amo nga duog. Ang Dakbanwa sang Victorias, utang man sini ang ginakilala nga maragtas sang ngalan sang duog sa ginpakita nga pag-ulikid pinaagi sa pagpangapin ni Nuestra Señora de las Victorias. Yara man sa amo nga maragtas ang asawa sang anay kapitan sang Dakbanwa nga si Gregorio Conlu nga amo si Tutang.
Bisan sa aton nga pagsaulug sang Cinco de Noviembre sa Negros, ang adlaw nga nagmadinalag-on ang pagbuylog kag pag-isa sang mga Negrosanon sa tunga sang mga manggaran nga agalon nga may duta kag mga mamumugon agud tapuson ang pangginahum sang mga dumuluong nga Katsila, kabahin man sa gihapon ang mga kababayen-an. Ang labing una nga hayahay nga ginbandera bilang patimaan sang kahilwayan sang isla sang Negros – ginbordahan ni Olympia Severino kag mga kauturan sini nga mga babaye. Halus kababayen-an man ang una nga mga babaylan nga sa dalayon, nangin kusug sa pagpamatok bisan pa sa panahon sang pagdumala sang mga Amerikano.
Sadto pa ginakilala ang kaisug kag kakugi sang mga babaye sa Negros. Agud pamatud-an ini, aton dumdumon kon nga-a nga ginpakamaayo gid nanday anay Pangulo sang Pungsud Sergio Osmeña kag Manuel L. Quezon nga magbisita sa mansyon ni Kapitana Dicang. Ini bangud ang isa ka babaye nga Negrosanon kaangay sang isa ka Tana Dicang indi mo dapat pagbaliwalaon bisan ikaw pa ang pangulo sang pungsud. Nagapakita lang nga sa panimalay sa Negros, bug-os ang gahum sang isa ka babaye bisan pa sa tion sang aton maragtas kon sa diin ang lalaki amo ang labing gamhanan.
Apang sa pihak nga bahin sang aton isla, samtang nagalanog ang tingog sa sulud sang kaugalingon nga panimalay ni Tana Dicang sa Talisay, malinong naman nga nagapangabuhi sa uma ang isa pa ka babaye nga ginatahud bisan sang panahon. Huo, bisan sang panahon. Ini bangud si Lola Francisca Susano sang Kabankalan nga amo karon ang ginapatihan nga labing tigulang nga babaye sa bug-os nga kalibutan ang pamatuod nga sa Negros, babaye ang labing ginatahud sang panahon. Septiembre 11, 1897 natawo si Lola Francisca kag karon masobra na sa 123 anyos ang iya edad. Isa sia sa makabig indi malimtan nga kababayen-an sa Negros.
Sa aton pagsaulug sang Bulan sang Kababayen-an, ihatag naton ang nagakaigo nga pagdayaw kag pagbayaw sa ila bahin sa aton katilingban, sa aton maragtas, kag sa bug-os nga katawhan. Ano man ang dagway nga ila ginakabuhi, sila ang mga estorya sang aton mga kabuhi. – NWI
For comments email Jopysanjuan@gmail.com
