Madamu sang mga palamangkutanon ang nagalibut-libut sa kapoy nga panghunahuna sang mga botante nahanungod sa pagpapili sa palangakuan sa gobyerno sang mga magpamilya. May yara sang mag-amay ukon mag-iloy nga nagatayada sa pwesto sa isa lang ka banwa, may yara man mag-ululutod nga nagadaw-anay sang pwesto nga daw pareho lang sang baton sa isa ka palumba sang dalagan, kag may yara man gani nga sa isa ka lugar, sila nga magpamilya ang nagapapili sa mga panguna nga pwesto kag palangakuan.
Nangin makapoy na ini nga sulugilanonan bangud madugay na ini nga ginabaisan. Indi na bag-o sa aton kinabatasan sa pagpamuno ang amo sini nga sahi bangud sadto pa, duna na ini sa mga katilingban naton.
Kon aton usuyon ang aton mga kumunidad kag katipunan sadto santo sa aton maragtas, aton mahibaluan nga ang mga pamunuan sadto halus napundar sa pagpanguna sang mga dalagkuan kag ginatahud nga pamilya. Gamay man ukon dalagko nga mga minuro, naga-sentro ang halus tanan ini sa isa ka datu (sa mga kumunidad nga indi mga Muslim) ukon sultan bilang pamuno. Nga ang pagtal-us sini nga palangakuan gina-usoy sa mga kabataan, kauturan, ukon mga himata sa linyada sang amo nga panimalay.
Bisan pa nga isiling naton nga indi makabig bug-os ang kabilugan nga isla ukon isa ka pundok sa idalum sang isa lang ka pamuno nga datu ukon sultan, bangud mismo ang nagkalain-lain nga minuro amo man ang nagagubatanay kag nagailinaway bangud sa nagkalain-lain nga rasa ukon kabikahan nga ginhalinan, pero ang pamunuan sang tagsa ka mga katilingban sa kinaandan, yara sa kamut sang isa lang ka panimalay. Kag sa sini man lang nga panimalay nagahalin ang masunod nga magapamuno, kon indi masakup ukon malutos sa inaway ang amo nga katilingban ukon panimalay.
Ini nagapakita nga sadto pa, yara na sa aton kultura kag kinaugalian nga ang pamilya nga ginakilala kag bantug, may ikasarang sa pagpangapin sa kumunidad, ukon may manggad amo ang ginakabig pamuno sang duog. Ayhan isa sa nagatulod sa pagpadayon sining kinaandan amo nga ang bug-os nga katilingban halus ginapanag-iyahan, himata, ukon nasakupan bilang olipon sang amo nga panimalay.
Sang pagabut sang mga Katsila, Americano, kag sang iban pa nga binag-o nga panghunahuna politikal, ining dumaan nga pamaagi sang pagpamuno sa mga isla kag minuro sang karon Pilipinas naligwat man. Karon, ginapakamalaut na ang padayon nga pagpamuno sang isa lang ka panimalay ukon ang pagpadayon sa gahum sang isa lang ka pamilya nga ginatawag political dynasty.
Ayhan, may maayo ini nga dulot sa aton kag may yara man sang indi matakus nga kahalitan. Bangud kon binagbinagon gid, indi ini sayup sang pamilya nga nagatan-ay sang kaugalingon sa palangakuan, ukon nagakahulugan ini nga sila mga sakon sa poder, kondi, ang kasaypanan yara sa isa nga indi matarung ang katuyuan sa amo nga palangakuan. Bisan isa sila ka pamilya sa poder kon matarung ang buhat, wala sang sayup, sang sa isa lang ka tawo gikan sa isa ka panimalay ang yara sa poder kon indi matarung ang tinutuyo, mas makahalalit pa ini sang sa bilog nga dinastiya.
Isa ka bagay nga aton dapat balikdon, ini amo ang pagpahanugot sang mga pumuluyo nga sila ang pamunuan sang amo man gihapon nga pamilya. Masiling naton nga may mga kahigayunan nga ang manggad ang nagapatikang sang tanan, kag amo ang nagadaug sang poder, pero indi man malipod nga madamu na nga tion nga ang tawo nagapamatok sini kag indi maghatag higayon bisan ano pa ka daku sang manggad nga nagalibut. Balikdon lang naton ang ‘timawa’ movement sadto sa ciudad sang Iloilo, mapag-on na ini nga pamatuod nga ang ultimo mahimu magdaug batuk sa dalagkuan nga pamilya kon pagbuot sang mga pumilili ukon bumuluto.
Pero ang pamangkot, nga-a padayon ini sila nga nagapungko sa poder?
Ayhan, ini bangud sang mapag-on nga buyot sang gamut sang kinaugalian sang nagliligad tuhoy sa paghatag sang gahum sa mga ginakabig pamuno nga panimalay sang lugar, nga mabudlay gid gabuton sa pagsalup sini sa idulungug kag painoino sang katilingban. Bangud amo sini ang malawig na nga kinaandan sa aton kultura kag pamunuan, pila ka siglo na ang nagliligad. – NWI
