Isa ka hapon sa pagsugod sang bulan sang Marso, sa sulod sang eksklusibo nga hulot sang isa ka kalan-an sa bahin sang Barangay Mandalagan, may yara kita sang panalagsa nga kahigayunan nga makahinun-anun ang isa sa mga ginatangla kag nagapanguna nga ngalan sa bahin sang lokal nga maragtas. Ang hinun-anun nga madamu kag malapad ang nasakup nga mga talalupangdon nga mga topiko humalin sa pang-gobyerno, maragtas, simbahan, kag iban pa ang nakapukaw sa aton hunahuna sa ka malahalon sang pagtipig kag pagbalhag sang mga maragtason nga hitabu sa karon.
Husto si Ginoong Modesto Sa-onoy ukon Tay Mode sa aton, sa iya ginhambal nga kinahanglan nga balikdon sang mga yara sa palangakuan ang pagtipig pinaagi sa pagbalhag sang mga hitabu sang ila tion nga kon aton paminsaron, kabahin sang aton maragtas.
Madamu ang indi pa makakita sang kamalahalon sini sa karon nga panahon, pero sa maabut nga mga henerasyon sang mga pamuno kag lider sang aton katilingban, ining mga maragtason nga mga hitabu kag butang nga aton subong napaghit sa kasaysayan paagi sa pagbalhag ang mangin malahalon nga pamatuod ukon dokumento nga sarang masandigan sa palaabuton nga panahon.
Madamu sang mga dalagko nga pag-ilinaway sa aton maragtas nga ang mga napaghit nga dokumento ukon documented historical accounts gid lamang ang nakalubad. Siling pa gani sang mga mamaragtas, ‘kon wala ini nasulat, wala ini natabu.’
May daku ini nga mahimu indi lang sa paglista sa mga nagkalahinabu, kondi sa paghatag man ‘konteksto’ sa nagapangibabaw nga panghunahuna sadtong tion nga ginatiglawas sang mga nasulat nga mga hitabu sa aton nga maragtas.
Ang pagsaysay sini paagi sa nabalhag nga mga dokumento makahatag sang kasanagan sa mga ulihi nga henerasyon nga ayhan wala nakasaksi sang mga matuod nga hitabu ukon malayo na sa ila tion ang mga handurawan sa panghunahuna agud nga ila madumduman ang aktwal kag husto nga mga hitabu. Ini ang isa sa mga daku nga sululbaron sang mga mamaragtas ukon historyador sa tagsa ka mga may yara sang buho ukon gap sa bahin sang kasaysayan. Ang mga written accounts amo ang ila nga ginapalapitan agud nga mahatagan sang kasanagan ukon sugpon ang mga blanko ukon indi makita nga bahin sang maragtas.
Kon aton balikdon ang ginatudlo sang Narratology ukon pagsaysay sang mga hitabu, nga ginduso sang American Psychologist nga si Jerome Bruner, isa sa mga bahin sini amo ang Narrative Diachronicity nga nagatumod naman sa pagbadbad sang mga hitabu sa pagligad sang mga tiniun.
Ining pagsaysay sang tawo sa iya nahibaluan ukon nasaksihan nga mga hitabu sa pagligad sang panahon ginagamhan sang iya kaugalingon nga panan-awan ukon personal point-of-view, nga mahimu nga mapun-an sang bias ukon kulang sang detalye santo sa ikasarang sang tawo sa pagdumdum ukon pagsaysay sang himpit sa iya nahibalu-an ukon nasaksihan.
Paagi sining pagbalhag sang mga hitabu nga santo sa ginabaton nga kamatuoran sa panahon nga ginbalhag ini, isa ini ka pamaagi sa pag-preserba sang makabig nga official record, nga sa ulihi, mangin balasihan kon ano gid ang matuod nga natabu. Magamit man ini bilang nasulat nga maragtas sang mga hitabu sa mga lugar nga sa ulihi nga tinuig, mangin malahalon sa pagbalay sang maragtas sang amo nga lugar.
Ang mga nabalhag nga programa, pamulung-pulong, accomplishment report pareho sang State of the District Report sang isa ka kongresista, ang mga kaangay nga dokumento nga makabig na nga historical account nga daku naman ang mabulig sa ulihi nga mga tinuig sa pagbalay sang maragtas – singkwenta ukon isa ka gatus ka tuig sumugud karon.
Sa diri nga punto naton nakita ang kamalahalon sang panghunahuna sang isa ka mamaragtas pareho ni Tay Mode. Bangud nakita na niya ang mangin amot sining mga nabalhag nga papel sa kon ano kag paano isaysay sang karon nga henerasyon ang maragtas sa palaabuton nga mga ulihing tubo, nga ayhan magakabuhi sa kadulom sang pagkalipat kag paglimot sa matuod-tuod nga mga hitabu sang nagliligad, nga amo ang mangin/nangin sadsaran sang ila kabuhi bilang katilingban sang palaabuton. – NWI
