Ang datos sa Philippine Statistics Authority (PSA) nagpadayag nga ang insidente sa kakabus (“poverty incidence”) sa Dumaguete niadtong 2015 niabot ug 11.83% sulod sa populasyon nga 131,377. Ang populasyon sa dakbayan sa niaging tuig 2020 mingsakag gamay ngadto’s 134,103.
Daghang hinungdan sa kabus-anon. Ang pagkawala’y trabaho usa lamang (pero importanteng bahin) niini.
Pero kung ang pagkanihit ug trabaho lang ang istoryahan morag anaa na’y kapasidad ang Dumaguete’ng mosulbad niini. Sa akong pangagpas basi sa datos sa PSA, di ba maingon nga kung ningsugod lang unta dayon ta’g gama’g bag-ong mga trabaho kada tuig sugod niadtong 2016, napadaghan na nato ang trabaho sa dakbayan karon, nga igo nga mopakunhod sa kakulangan ug trabaho nga sa gisugyot sa PSA datos moabot sa mga 15.5 mil ka pobre sa dakbayan niadtong 2015?
Sa mga 200 ka rehistrong negosyo sa dakbayan (https://www.businesslist.ph/location/dumaguete), dili labot ang publiko’ng sector nga makahatag pud ug trabaho, mga 7.75 ka trabaho lamang (on average) ang kinahanglang idugang sa usa ka negosyo para makab-ot ang pag minus sa mga wala’y trabaho sa Dumaguete sa tuig 2026. Kung patas-an pa nato ang katuigan (ihangtud nato’g 2030 o 8 ka tuig gikan karon) mahimo pang mas gamay sa 7.75 (mga 5.5 na lang) ka bag-ong trabaho kada negosyo kada tuig ang magpaminus (hangtud gani sero) sa walay trabaho dinhi. Ug i-apil pa gayud nato ang publikong sektor, anaa’y basihan nga maingon nato nga dili gayud dako ang gikinahanglang paningkamot aron mapadaghan ang trabaho dinhi sa Dumaguete nga igo lamang sa tinuod nga panginahanglan sa mga lumolupyo sa dakbayan.
Kini nga mga “estimates” basi lamang sa unsa’y posibleng gipasabut sa datos. Ug gi “assume” niini nga wala’y laing mga hinungdang mo apektar sa “estimates” (kanang gitawag nga “all else being equal”). Pero kinahanglan gayud nga masusi kining mga posibilidad gamit ug lalom nga mga pagtuon kung pila man gayud ang gi-kinahanglang bag-ong trabaho sa Dumaguete aron ma solusyonan ang tinuod nga insidente sa kapobrehon dinhi.
Dili masulti kung pila gayud ang gikinahanglang bag-ong trabaho sa Dumaguete kay mosaka man pud ang populasyon ug daghan man gihapon kanato mogustong mangita’g trabaho sa ubang dapit.
Pero ang unang punto mao kini: naa’y mga indikasyon sa datos nga mapaminus gayud nato ang walay trabaho dinhi sa Dumaguete nga dili manginahanglan ug dagkong mamuhunang langyaw, ug dili kinahanglang mo guba sa atong kalikopan ug kinaiyahang suod sa atong mga dughan – kung gustohon gayud nato.
May mga pipilang mga pama-agi para mo padaghan ug trabaho sa atong dakbayan. Dili ako eksperto niini pero akong nahibaloan nga ang pagpalabi sa gamhanang lokal nga suportahan ang paglambo sa sektor sa produksyon ug kalihokang pang-ekonomiyang usa sa mga kinahanglang lakang aron kini matuman. Tingali paminusan ba, o i-isuspindi ba, o hatagan ug bakasyon ang pagkolekta’g buhis sa mga kalihokang pang-ekonomiya nga naga pataas sa ilang gi empleyo’ng mga taga Dumaguete (fiscal incentives).
Daghan pa ning kinahangla’ng tun-an ug hunahunaon pero ang tumong niining gamay’ng sugyot mao nga magkahiusa ang sektor sa produksyon ug ekonomiya, ug ang gamhanang lokal, para mo stratehiya kung unsaon sila magtinabangay aron makapanday’g bag-ong trabaho kada tuig sa sunod nga 10 o pipila ka tuig gikan karon. Morag dili baya dagwa’y daghan ang gikinahanglan kung basi lang sa datos.
Ang ikaduhang punto mao kini: ang atong mga mamumuhonang lokal anaa na’y napakitang kapasidad nga mo palambo sa ilang kalihokang pang-ekonomiya ug mo gama’g bag-ong trabaho. Kini kung ang gamhanang lokal mo hatag kanila ug hingpit nga suporta ug insentibo. Ang paggama’g bag-ong trabaho kada tuig mahimo sa pagtimbayayong sa atong mga lumad nga namuhunan ug gamhanang lokal. Ayohon ang “wifi connectivity” ug minusa’g gamay ang buhis sa negosyo, pagamyon ang gikinanhaglang dokumento ug proceso para mo kuha ug mga permit, hatagan ug insentibo ang pagpatukod ug mga ospital nga mo silbi sa mga gakalisod, paspason sa mga opisina sa gamhanan ang paghatag ug serbisyo, ug tabangan sa gamhanang lokal nga makakuha ang atong mga namumuhunang lokal ug suporta sa gamhanang nasyonal ilabi na sa pagpalapad sa ilang merkado. Kini pipila lamang sa mahimo para sa atong mga mamuhunang lokal aron sila mopadaghan sa ilang mahatag nga trabaho sa atong mga lumolupyo.
Dako ang akong pagsalig sa katakus sa atong mga lumad nga namumuhunan ug mga lumolupyo sa Dumaguete nga kung sila anaa la’y sakto nga suporta ug insentibo sa gamhanan – lokal ug nasyonal – sila maka mugna ug mga pamaagi aron ang Dumaguete mo uswag. Sila anaay katakus nga mopaminus sa tinuod nga insidente sa kapobrehon dinhi sa Dumaguete. – NWI
(Salamat kang Mr. Klein Emperado sa iyang tabang sa translations)
