Bangud kay nagapadayon pa kita sa tion sang pandemya tuga sang Covid-19, madamu sa aton ang halus wala makabalikid nga isa naman ka tuig ang nagligad kag karon magasaulog naman kita sang isa ka maragtason nga hitabu sa aton sa Negros – ang Cinco de Noviembre. Bisan sadto pa antes gintay-og sang aton pangabuhi sang kagaw nga nagadulot sang makamamatay nga balatian, madamu na ang wala makahangup kon nga-a fiesta official ang ikalima nga adlaw sang Noviembre.
Ayhan, nakabati na ang kalabanan sa aton sang tuigan nga pagsaulog sang Cinco de Noviembre, pero kon ano ini ka malahalon sa aton maragtas kag kon ano ang nangin dulot sini, madamu pa ang wala nakatul-id kag nakahangup.
Sanglit nga ginasiling nga ang maragtas ginsulat sang mga madinalag-on, kag ang kasaysayan sang nakaligad natuhoy lang sa mga may gahum, indi naton malikum nga ang ikalima nga adlaw sang bulan sang Noviembre sadtong tuig 1898 nagligwat sang aton kapalaran bilang katilingban kag nagpaghit sang aton isla sa mapa sang pungsod bilang probinsya nga may kaugalingon nga kahilwayan gikan sa kamut sang mga dumuluong nga naggahum sa pugnsod sang masobra tatlo ka siglo.
Madamu sang nanari-sari nga paghangup sang labing malawig nga bunga sang amo nga pagribok sa mapiguson nga pagdumala sadtong Cinco de Noviembre, subong nga kon ano gid bala ang matuod-tuod nga mga hitabu antes, samtang, kag matapus ang maragtason nga pagribok sang mga Negrosanon, lakip na ang mga matuod nga tinutuyo sang mga nagpanguna sadtong adlaw sa pag-agaw sang gahum gikan sa mga Katsila, apang ang napamatud-an sadtong hitabu isa ka matunog nga tingog sang pag-isa sang mga Negrosanon sa diin man nagikan nga banas sang pagpanglakaton sa kabuhi.
Pero isa sa mga dapat nga balikdon sining paghiwat sang maragtason nga adlaw amo ang nagapangibabaw nga balatyagon sang mga ulihing tubo sa karon nga amo ang nation nga maghanduraw sadtong mga kabaganihan. Bangud madamu sa karon ang halus wala na nagatuon sang paghangup sa kahulugan kag mga pagpangabudlay sang mga pamuno kag baganihan sadto, kondi mas labi nga nagapangibabaw ang pagkinalipay kag pagsinadya. Nadula na ang kahulugan, ginlamon na sang kasadyahan.
Ayhan ining halug sa buot nga pagsaulog indi kapaslawan lang sang mga ulihing tubo, kondi kapaslawan man sang mga nauna sa ila nga henerasyon. Ini bangud wala nagtubo sa balatyagon kag hunahuna sang mga ulihing tubo sa karon ang pagpalangga sining mga malahalon kag maragtason nga hitabu.
Kon aton gid nga usisaon, diri naton matalupangdan ang kamalahalon sang bahin sang pagtudlo sa mga masunod nga henerasyon sang lokal nga maragtas. Halus natuon lang sa pungsudnon nga maragtas ang ginatudlo sa aton nga mga buluthuan. Ang masubo pa, bangud ang kalabanan nga textbooks sa maragtas nga ginatudlo sa aton nga mga buluthuan nahanungod lang sa mga hitabu sa Manila ukon sa Luzon kag pamilagpilag lang ang nagasambit sa mga hitabu sa gwa sang Manila ukon sa mga palibut nga kaprobinsyahanan. Sa malip-ot, maragtas lang sang Manila kag mga tawo nga nagapamuno didto ang ginatudlo kag ginapalampuwas bilang maragtas sang pungsod.
Ayhan kon napahamtang lang sadto pa sa ihibalo sang mga bumulutho ang lokal nga maragtas sang ila nga lugar, mahimu nga indi mabaskog sa karon ang sulug sang balatygon nga maka-pangayaw kag ang mga ginawi nga nagatalikod sa kinaugali nga tumandok. Indi siguro mabudlay nga leksyon sa buluthuan ang Mother Tongue sa elementarya bangud hakus sang kalabanan ang mga tumandok nga kinaalam kag panimuot.
Kon aton tulukon, madamu sang mga maayo nga kahigayunan ang nadula sa aton mga kamut bangud sa kakulang sang ihibalo sa aton lokal nga palibut, maragtas, kag bisan pa sa dunang-manggad nga yara sa aton lugar. Isa ka halimbawa amo ang mga patubas kag handy-crafts nga himu sang mga tumandok diri sa mga banwa sa Negros nga sa karon, bantug nga mga produkto sa luwas sang pungsod. Madamu sa aton ang wala nakahibalo nga may yara kita sang mga raw materials sini, amo nga wala naton natukiban kag napatin-ad sadto pa.
Ayhan kon natudlo lang sa aton mga buluthuan sang una pa lang ang mga lokal nga maragtas, lokal nga kultura, kag lokal nga ihibalo sa aton palibut kag kinaiya, malayo na ang nadangat nga pagtin-ad sang madamu sa aton. Nga sa duna nga kamanggaran sang aton mga kapuluan, indi na naton kinahanglan pa nga magbiya sa aton mga pamilya kag panimalay agud pangitaon ang pagtin-ad sang pangabuhi sa malayo nga lugar, sa luwas sang pungsod Pilipinas. – NWI
