Bulan sang Agosto – ang Bulan sang Maragtas sa bug-os nga pungsud Pilipinas suno sa Proclamation 339 nga ginpirmahan sadtong Pebrero 16, 2012.
May daku nga bahin sa aton nga mga nagakabuhi nian nga balikdon kag hibaluon ang aton maragtas. Suno pa sa mga tinaga sang aton Pungsudnon nga Baganihan nga si Doktor Jose Rizal, “ang indi makahibalo magulikid sa iya ginhalinan, indi makadangat sa iya padulungan.”
Sa Pulung nga Inglis, ginasiling nga “history repeats itself” bangud ang mga bagay nga nagkalatabu sang nagliligad nakatagna na nga kuhaan sang pagtulun-an agud sa higayon nga masulit ini, nakahibalo na kita sang dapat nga himuon. Buang-buang lang ang wala nagatuon sa iya mga inagihan. Ini bangud wala sang ikasarang ang isa ka may pareho sini nga kahimtangan nga binagbinagon ang husto kag ang sayup, subong nga pat-inan ang mga bagay nga dapat matun-an kag ang mga dapat kalimtan.
Ang maragtas naton amo ang mga hinalintang sang aton katilingban nga ginatindugan sang aton mga tiil bilang isa ka katawhan. Indi ini dapat nga kalimtan, pakamalauton, ukon kahadlukan, bangud ini ang aton sadsaran sang mga pamat-ud sa pagatubang sa mga panghangkat sang palaabuton. Giya ini sa kon ano ang dapat batunon kag kon ano ang likawan.
Sa pagdumdum sang aton maragtas, aton masalapuan ang sabat sa palamangkutanon kon paano kita nagakabuhi sa karon. Ang aton mga kapaslwan bilang katilingban, ang aton pagpili sang mga pamuno, kon paano kita magatubang sang mga unos, ini tanan gindihon na sa aton maragtas.
Isa ka halimbawa sini amo ang aton mabaskog nga paghawid sa panghuna-huna nga maka-rehiyon. Ining regionalist mentality sang mga nagkalain-lain nga rehiyon sa aton indi tuga sang pagsakup sa aton sang mga pangayaw. Ang mabaskog nga palatukan sini nga panan-awan amo ang aton mismo sahi sang katilingban kag ginhalinan nga mga katipunan sadto. Sanglit nga isa na kita ka pungsud sa karon – bilang mga Filipino, indi man lipud sa aton tanan nga nagkalain-lain nga mga hubon sang tawo ang aton ginhalinan.
Ang mga bukidnon sa kabisayaan sadto nga ginasiling naghalin sa Aminhan nga bahin sang mga kapuluan sang mga pungsud nga Indonesia kag Malaysia sa karon may liwan nga kultura kag pulong kon ipaanggid sa mga Igorot kag mga taga-Kalingan nga ginasiling gikan naman sa mga isla sang Taiwan nga ginatawag sang mga Portuguese nga Formosa sadto. Samtang nga ang mga Muslim sa daku nga bahin sang Nabagatnan sang Luzon may kaangtanan kag himata sa mga katilingban sa Borneo, ang mga tumandok naman sa Maguindanao kag Sulu nga sang ulihi naghakus sang relihiyon nga Islam nangin katilingban man sang mga Muslim apang may pinasahi nga kultura sang sa mga utod nila nga Muslim sa Luzon.
Ini pila lamang sa mga maathag nga halimbawa sang kinalain sang mga katilingban nga aton ginhalinan. Upod sini nga mga kinalain amo ang mga ihibalo, panghuna-huna, pagpati, kinaandan nga gawi, kag bisan pa pulong nga nagapasangkad pa gid sang aton pagkatuhay.
Isiling man nga nagmadinalag-on matuod ang pag-isa sang pungsud sa idalum sang isa ka hayahay, wala sa gihapon napanas sa balatyagon kag painoino sang tagsa-tagsa nga ang ila tumandok nga kabikahan naghalin sa nagkalain-lain nga ginikanan.
Kon aton pa idugang sa aton tunga ang madinuagon nga maragtas sadto sang wala pa ang mga pangayaw, ang mga pag-ilinaway, pagbaylohanay sang patubas, pag-isa sang mga katilingban pinaagi sa pag-aswahay, lakip na ang pagbaylo-baylo sang pag-abyanay kag pagdampig sang mga pamuno santo sa nanari-sari nga kabangdanan, masiling naton nga malawig kag madalum ang ginhalinan sang pagkabahin-bahin sang aton mga rehiyon kag katilingban.
Pero kon sundon ang ginatudlo sang aton maragtas, matalupangdan naton nga may bahin sang aton pagkatawo bilang mga Filipino ang mahimu mag-isa subong nga may bahin man nga aton dapat batunon nga magapabilin nga pinasahi sa isa kag isa. Indi naton mapilit nga mangin isa kita sa tanan nga bagay tungod lang nga isa kita ka pungsud, bangud ang matuod, isa lamang ka paghingadlan sa mga tawo nga nagapuyo sa sini nga bahin sang kalibutan ang pagtumud sa aton bilang mga Filipino.
Matuod nga isa kita ka katipunan sang mga tawo nga kon tawgon sa luwas sang pungsud mga Filipino, pero ginabug-os kita sang madamu nga mga madinuagon nga kultura kag kinaalam nga ginpanday sang malawig nga tinuig sang pagpakig-angut sa tagsa-tagsa, ginsubhan sang mga masakit kag halandumon nga inagihan sa kamut sang isa kag isa, kag ginpaghit sang maragtas sa aton mga palad nga tubtub sa karon hilmunon pa ang iya nga pinalian. – NWI
