Sumugud sang tinalikdan nga tuig sang nabatyagan na sa aton probinsya ang kahalitan nga dala sang COVID-19 sa bug-os nga kalibutan, madamu sang mga binag-o kag kinaandan nga mga butang ang natuonan sang iwag sang entablado sang aton katilingban. Isa na diri amo ang liwat nga pagpanumbalik sang mga kinaandan nga kalingawan kag palangitan-an pareho sang pagpamati sa radyo kag pagluto sang mga sarang mabaligya nga mga pagkaon.
Samtang nagausoy kita sa dalanon sang Bacolod, napukaw ang aton igtalupangud sa isa ka pahanumdum sa radyo. Nasambit sa pulong Hiligaynon ang amo nga pahanumdum. Pero ang makatilingala nga ang nagasambit sang amo nga pahanumdum sa Hiligaynon nga pulong indi husto ang pagsambit sang amo nga mga tinaga. Ang pesos nga-a ginasambit nga pisos? Hayag nga ginapabati sa amo nga pahanumdum ang hungud nga matig-a nga pagsambit sang amo nga mga tinaga. Ginapahibalu nga ang mga tawo nga nagasambit sang pulong nga Hiligaynon sa Panay, Negros, kag iban pa nga bahin sang pungsud indi makamitlang sang husto nga pagsambit.
Madamu pa sang mga tinaga sa mga pahanumdum nga gina-produce sang mga audio production houses sa Manila ang may mga amo sini nga kapaltahan. Nahibaluan naton ini bangud masobra na kita duha ka dekada sa patag sang pagwaragwag kag nangin palangabuhian man naton ang paghimo sang mga pahanumdum sa pulong nga Hiligaynon para sa mga produkto nga yara sa Manila ang tagdumalahan.
Indi lamang ini kaso sang sala nga pagbasa sang voice-over talent para sa material nga nasulat sa pulong nga Hiligaynon ukon sa kakulangan sang talent sa paghatag sang husto nga pagsambit sang mga tinaga sa aton nga pulong. Kondi, isa ini ka halimbawa sang racist nga pagtuluk sang mga indi sampaton sa aton pulong paagi sa paghatag tum-ok sa aton ‘matig-a’ ukon ‘malum-ok’ nga dila sa pagsambit. Para sa indi mga hanas sa aton pulong, matig-a kuno ang pagsambit sang iban sa aton sang ‘e’ kag mahumok ang aton ‘u’. Nakabati ukon nakakita na kita siguro sang mga ‘characters’ sa pelikula ukon serye sa telebesyon nga ang isa ka taga-probinsya nga pulong Hiligaynon ang ginasambit gina-stereotype nga ‘Koya’ ang pagsambit sang ‘Kuya’.
Pero kon aton gid tun-an ang kinaiya sang aton pulong nga Hiligaynon, halus nasulat sa tigbato nga ‘i’ ang aton mga orihinal nga tinaga sa Hiligaynon sanglit nga ang madamu nga may ‘e’ nga tigbato ang hinulam lamang nga mga tinaga ukon loan words sa Spanish. Halimbawa ang tinaga nga ‘besa’ nga halin sa Spanish nga ‘Besar’ ukon to kiss.
Ini bangud antes pa man nagabut ang mga Katsila sa aton, samtang iban pa nga mga nauna nga lahi ang yari nga nagapanglugayawan agud sa ila palangitan-an pareho sang mga Intsik, Indiano, kag Arabo – nga nagdala sang Islam sadto, may kinatuhay na ang aton pulong nga mga Bisaya sang sa pulong sang mga Tagalog sang Luzon.
Kon aton hunahuna-on, may tatlo lang ka Patingog (Vowels) ang nasulat sa Kudlitan sang Bisaya kag bisan pa gani sa Baybayin sang mga Tagalog. Ini bangud ang ‘i’ kag ‘e’ subong nga ang ‘o’ kag ‘u’ sa pagsulat sang tinaga sarang nga mabaylo-baylo lamang. Kag aton tandaan nga ang ginasunud nga pamaagi sa pagtigbato sang Kudlitan kag Baybayin syllabary amo nga kon paano ginasambit, amo man ang pagsulat sini. Buot ipahangup nga ang pagsulat sang ‘e’ kag ‘i’ ukon ‘u’ kag ‘o’ mahimo lang nga magbaylo-baylo. Bangud sini, ang pagsambit sang mahumok nga ‘e’ sa Pesos indi makabig nga duna sa Hiligaynon nga dila.
Tungod halus yara sa tigbato nga ‘i’ ang kalabanan nga tinaga sang mga orihinal nga Hiligaynon nga tinaga, walay sapayan sa iya sini nga panigbato nga ‘e’ man ukon ‘i’, sa tigbato nga ‘i’ sa gihapon ang pagsambit sini. Magluwas lang kon yara gid sa tigbato nga ‘e’ ang pagsambit kag pagsulat sang amo nga orihinal nga Hiligaynon nga tinaga.
Indi kasaypanan sang isa ka tumandok sa Hiligaynon nga pulong kon ang iya pagsambit sang ‘ocho pesos’ mangin ‘ucho pisos’. Ang daku nga sayup amo nga himuon ini nga pagtumod sang ginakabig ‘kasaypanan’ sa pagsambit sang isa ka kataohan kag ini pa ang kaham-utan.
Nagapamatok kita sa sini nga pag-stereotype sa aton nga mga nagasambit sang Hiligaynon nga pulong bangud isa ini ka sahi sang paghikay sa aton pagkatao, ilabi pa nga ginapalapnag paagi sa pagwaragwag sa radyo. – NWI
For comments email Jopysanjuan@gmail.com
