Sa nasiling na naton sa tinalikdan nga mga pinanid sang Ulihing Tubo, aton gid hatagan sang tion kag bahin ang mga tumandok nga mga sugilanon kag ihibalo. Mga ihibalo ini nga ginpanggas sang malawig nga tini-on, ginbunyagan sang pagkatingala sa mga butang sa palibut, kag ginpalambo sang pagpati nga wala sang lamud sang pagpangduha-duha sa gahum sang tagsaysay.
Tuman ka madinuagon ang mga kasaysayan sang mga tumandok nga nagpuyo sa mga binukid, kapatagan, kag pangpang sang mga gibuangan sang mga suba sa isla sang Negros. Antes pa man ini ginhingadlan nga Negros sang mga dumuluong, bantug na ini nga duog sang mga katanhagaan pareho sang dios nga Laon kag ang pispis nga Manaul.
Sa aton pagpanalawsaw sang tinalikdan nga mga tinuig, aton natukiban sa panaysayon sang mga tumandok nga tagtoytoy sa mga talon kag lasang sang Kanlaon nga nagapuyo sa bahin sang Guintubdan, may ginahalungan nga sahi sang kahoy nga ginatawag Kahoy sang Kamandag. Ginakuno-kuno humalin pa sadto nga ginapanag-iyahan sang Suta sang Bulkan ang amo nga kahoy. Gintanum ini sa bahin sang lasang nga nagaserbe ganhaan padulong sa mga mariit nga duog – ang bahin kon sa diin hilway nga nagapuyo kag gawi ang mga tinuga sang talon sang katanhagaan. Ang kahoy nga ini man ang nagapatunda nga tubtub nalang diri ang dapat kadtuan sang kinaandan nga tawo. Ginakabig man ini sang iban nga tagbantay sang ginharian sang Suta.
Santo pa sa mga taga-Masulog sa La Castellana, kon nagapamulak na ang Kahoy sang Kamandag, nagadata ang pamalatian pareho sang trangkaso, sip-on, ubo, hapo, kag kon ano-ano pa nga may ka-angtanan sa pagginhawa sang tawo. Nagaupod sa hangin ang mga gilok ukon muging sang mga bulak sang amo nga kahoy nga amo naman ang nagadulut sang pamalatian sa mga pumuluyo sa ubos sang bukid sang Kanlaon. Kon magsulud sa lasang sang Kanlaon, ginasiling sang mga katigulangan nga tumandok nga likawan ang magtulog sa idalum ukon magpasilong sa landong sang amo nga kahoy bangud ang sin-o man nga magsala sa paghimu sini, mahimu nga indi na makabugtaw ukon mapatay sa tiilan sang amo nga kahoy. Suno pa sa mga tumandok, mahimu nga nagtabuk na sa kalibutan sang katanhagaan ang sin-o man nga masapwan nga wala sang kabuhi sa tiilan sang amo nga kahoy.
Sigun naman sa mga sugilanon sang aton mga napamangkutan sa ciudad sang Kanlaon, ang sin-o man nga magsulud sa lasang kag indi maghinay-hinay, ukon magkaon sang bunga sang amo nga kahoy, magatalang sang iya banas tubtub nga indi na ini makagwa sa talon sang Kanlaon. Madinuagon kag makagalanyat ang bunga sang amo nga kahoy, subong man ang tuman sa katahum nga mga bulak sini. Bangud sini, ginapahanumdum gid sang mga tumandok sa sin-o man nga magsulud sa lasang nga indi gid magkaon sang bisan ano lang nga bunga sang kahoy nga makita sa sulud sang lasang. Bangud mabudlay matumod ang Kahoy sang Kamandag. Magluwas na gid lang sa mga kilala na nga mga prutas kag bunga nga masalapuan sang mga tagtoytoy sa lasang.
Kon aton pahanugutan nga luparon ang aton panghunahuna sa kalibutan sang katanhagaan pareho sang pagpanglugayawan sang painoino sang mga tumandok sadto, aton mapanan-aw ang isa ka daku nga kahoy nga puno sang misteryo, apang ginalikupan sang matahum nga mga kabulakan kag dagaya nga bung-ay sang mga bunga sini.
Ini gid lang ang aton sarang mahimu agud matalupangdan ang bugana nga katahum sang panghunahuna sang mga katigulangan sadto kag ila madihon ang amo nga mga bayhon sang katanhagaan. Ayhan, ang ginahingyo gid lamang sa aton indi ang lubos nga pagpati sa kamatuoran sining mga butang, kondi ang pagsaulug sang madihonon nga panghunahuna sang aton mga tumandok kag katigulangan, nga sarang makatupong sa mga gindihon man sang mga katilingban kag sibilisasyon sadto sa nagkalain-lain nga bahin sang kalibutan. – NWI
