Bantug kaayo sa mga tumalan-an ang mga pelikula tuhoy sa mga zombies. Sining ulihi lang, antes pa man nagsulud ang COVID-19, nangin kilala ang Asian zombie movie nga Train to Busan sang South Korea kag ang World War Z naman sang Hollywood. Ang HBO series nga Walking Dead kag ang serye sa Netflix nga Kingdom nangin bantug man kag ginsundan sa pagtan-aw sang mga paying subscribers sa bug-os nga kalibutan.
Sa aton nga mga taga-Bisayas, ang istorya sang mga zombies indi na bag-o. Sa pagkamatuod, isa ini sa aton mga sugilanon sang mga katigulangan nga indi masalapuan sa iban nga bahin sang pungsud. Ang mga zombies ukon mga napatay na kag liwat nga nagakabuhi pareho sa aton nga Amaranhig ukon Maranhig ginakabig mga karakter sa aton lower mythology.
Suno sa mga ginpalaton-laton nga mga sugilanon, ang mga Amaranhig ang mga minatay nga may kinaiya nga liwat nagahatag sa ila sang ‘kabuhi’. Kon ang mga zombies sa pelikula kag telebisyon masami nalatnan sang hilo gikan sa isa ka laboratoryo, ukon dalit sang kagat sang isa ka may kasubong nga sumpa ukon balatian, ang Amaranhig sang mga katigulangan naton lain ang kabangdanan.
May yara sang nagasiling nga sadto anay, ang mga minatay nga ‘aswang’ nga wala natugyan ukon wala may nagdawat sang birtud sang pagka-aswang nagahimu nga Amaranhig. Indi ini maglinong sa pagka-Amaranhig kon indi makuha sa iya lawas ang nagtulud sa iya nga mangin aswang. May yara man sang iban nga pagsaysay nga ang mga Amaranhig, yara sa lahi sang isa ka pamilya.
Santo pa sa mga nagsaysay sa aton sang istorya, nagabangun ang mga minatay nga ini pila ka adlaw antes ang ila nga lubong ilabi na sa mga tion nga wala na sang may nagabilasyon sa ila. Isa man ini ka ginatudlo kabangdanan kon nga-a indi gid mahimu nga tulugan sang tanan nga nagabilasyon ang ginapulawan nga patay tubtub sa adlaw sang lubong sini.
Sa binukid sang Carabalan, Himamaylan, may yara kita nga nasugata nga istorya kasubong sini sa isa sa aton nga pagpanalawsaw. Suno kay ‘Lolo Bagwis’, ginapatihan sadto pa nga ang mga Amaranhig mga minatay nga wala sang bendisyon ang ila nga mga kalag. Isa ini sadto sa mga ginahimu nga kabangdanan sang mga kaparian sa lugar agud nga mahaylo ang tanan nga magpabendisyon pinaagi sa pagpabunyag ukon sa misa requiem sa minatay.
Bangud nga ang mga babaylan indi magpasakup sang ila pagtuo sa mga pari nga katoliko, nagpabilin sila nga wala sang tugmaw tubtub sa ila pagkapatay. Ini ang ginatudlo nga ginhalinan sang mga nauna nga mga Amaranhig sadto.
Pero sa bahin naman sang binukid sang Kabankalan, may isa ka istorya sang Amaranhig nga nagasiling nga isa ini ka ‘pagtonto’ sang mga malain ginhawa. Isa ka istorya ang ginpakigbahin ni Tatay Ruel sa aton tuhoy sini. May isa ka napatay nga tigulang nga babaye nga ginakunokuno nga pamilya sang Amaranhig. Sang adlaw nga napatay na ini, ginputos sang iya pamilya ang bangkay sini sang habol kag naghimus agud sa paglubong. Sang malapit nalang ang pagtunud sang adlaw, nakita na lang sang pila sa iya pamilya nga yara sa amo nga balay nga nagpungko ang bangkay kag liwat naman nga naghigda.
Makapila ka bisis ini nga natabu. Bangud sa kakulba, nagdinalagan sa pagpalagyo ang mga ato didto sa lugar. Pero may yara sang nakasiplat samtang ini ang nagadali-dali man sa pagpalagyo, nga sa idalum kuno sang balay, sa tupong gid sa nahamtangan sang bangkay, may yara sang daw bayhon sang tawo nga nagatulud sa lawas sang amo nga bangkay nga nagahigda sa salug agud maggwa nga daw nagabangun ini agud sa pagpungko. Ang amo nga bayhon sang tawo nagautoy-utoy pa sang kadlaw samtang ginabuhat ini. Sang ila ini ginsita, nagdalagan ini padulong sa lasang malapit sa amo nga balay.
May yara pa kita sang isa ka istroya sang Amaranhig, pero indi pa ini ang tion nga isaysay naton diri. – NWI
