Ang sugilanon tuhoy sa amomonggo madugay na nga nalab-ut sang panghunahuna kag panagin-up sang mga tumandok kag mga bukidnon sa Nabagatnan nga bahin sang Negros, bisan sadto pa sang mga dinag-on antes naglupok ang Ikaduha nga Inaway Pangkalibutanon.
Ang mga tumandok sang Sitio Binadlan sa mga binukid nga bahin sang Binalbagan sadtong una nga kap-atan sang tinalikdan nga siglo, may ginaasoy nga sugilanon sang tumalagsahon nga gugma nga nagsiod sang balatyagon sang indi kinaandan nga tinuga – nga amo ang Amomonggo.
Suno sa ginpalaton-laton nga istorya sang mga katigulangan, ang Amomonggo isa ka daku nga anggid sa amo nga tinuga, bukhanan ang bug-os nga lawas, kag may matabnul nga panglawason. Labi nga daku ang panglawason sini sang sa kinaandan nga amo kag masami ini nga nagatuhaw upod ang madamu nga mga amo. Madamu ang nagapati sadto pa nga isa ka indi kinaandan nga ilahas nga sapat ang Amomonggo, kondi isa ini sa mga tinuga sa duog sang katanhagaan kag misteryo sa taguangkan sang bukid sang Kanlaon.
Sa bukid sang Lanao sa bahin sang Binalbagan, may diotay nga katilingban sang mga pumuluyo nga didto nga bahin sang bukid ginpakamaayo nga magpuyo. Kinaandan na sa mga pumuluyo sa maligwin nga minuro sa bukid nga ang ila nga mga puluy-an malayo sa isa kag isa apang sa gihapon, ginakabig nila ang tagsa-tagsa bilang ila nga kaingud.
Sa amo nga diotay nga minuro sa lasang, may isa ka pamilya nga nagapuyo upod ang ila lamharon nga anak nga babaye. Ginhingadlan sang mag-asawa ang ila bata nga si Pacencia. Masami si Pacencia nagabulig sa mga ginikanan sa pagtatap sang bahin sang bukid nga ginakaingin sang iya nga mga ginikanan. Nagdaku nga isa ka matahum nga dalaga si Pacencia. Kag ang katahum sini bantug indi lang sa tanan nga mga ulitao sa malapit nga mga minuro, kondi bisan pa sa mga pumuluyo sa ubos sang amo nga bukid. Laragway ang dalaga sang babaye nga wala sang kon ano man nga pahinar sa lawas apang sa gihapon, ang duna nga katahum sini nagapangibabaw.
Madamu sang mga kalalakin-an ang nagasaka sa amo nga binukid sang Binadlan agud gid lang nga makilala si Pacencia kag magpahayag sang ila nga gugma sa dalaga. Apang likum sa ihibalo sang dalaga, may yara sang iban pa nga nagahangad sang iya nga kaanyag – isa ka liwan kag indi kinaandan nga tinuga.
Sang nagabut na ang tion nga kinahanglan na ni Pacencia nga magpili sang pamanhon sini, isa ka ulitao sa malapit lang nga minuro ang mapalaron nga naluyagan sang dalaga. Matapus ang mga kinagawian sang mga katigulangan nga mga hilikuton antes ang kasal, gintalana na ang pagtambi-palad nanday Pacencia. Ang amo nga kasal kinahanglan hiwaton sa pinakamalapit nga kapilya sa amo nga duog, nga nahamtang pa sa ubos sang amo nga bukid kon sa diin may kalayuon nga tunga sa adlaw nga pagpanglakaton.
Sang matapus na ang kasal, naghimus na ang tanan agud sa pagbalik sa ibabaw sang bukid kon sa diin pagahiwaton ang pandot bilang pagsaulug sang amo nga pagtambi-palad. Samtang nagapanglakaton ang bag-ong kasal upod ang ila mga partidos, hinali lang nga nagtuhaw ang isa ka guban sang mga amo nga ginapangunahan sang isa ka Amomonggo. Nangin madasig ang mga hitabu. Hinali nga ginsabnit sang Amomonggo ang bag-ong kasal nga si Pacencia kag gindala ini palagyo sa sulud sang masiot nga lasang. Gintinguhaan pa nga lagson sang bana kaupod ang iban pa nga mga kalalakin-an ang amo nga Amomonggo, apang pareho sang kadasig sang pag-ulpot, amo man ang pagkadula sang amo nga tinuga dala si Pacencia padulong sa tunga sang talon.
Pila ka adlaw ang naglabay kag padayon nga ginusoy sang mga pumuluyo sang amo nga minuro ang mga duog nga mahimu gindal-an sang Amomonggo sa kay Pacencia apang wala gid ini makita. Tubtub nga sang uli, ginbaton na gid lang sang bana kag sang mga himata sang babaye nga indi na ini makita. Mahimu nga ginpatay na ini sang amo nga makatalanhaga nga tinuga bisan pa nga wala sang bangkay nga nasapwan. Ang mga kasubong abi nga mga hitabu kag pagpanggubat sang mga ilahas nga kasapatan indi na bag-o para sa ila nga sa amo nga bahin malapit sa lasang nagapuyo.
Pila ka tuig ang nagligaad, halus nakalampuwas na ang mga pumuluyo sang amo nga minuro sa nagluntad nga pagsabnit sa bag-ong kasal nga si Pacencia, wala na may nakadumdum nga magpangita pa sa babaye.
Sadto nga mga panahon, madamu sang mga nagapasimpalad sa pagpanguha sang uway agud ibaligya sa mga taga-ubos nga nagahimu sang mga galamiton sa sulud sang balay kaangay sang kuna sang bata, pulungkuan, alat kag iban pa. Ang mga mangunguway ukon yadtong mga nagapangkuha sang uway sa mga pangpang sang suba nagagamit sang balsa kag bugsay sa pagusoy sang masulug kag kon kaisa makanay man nga suba.
Isa sadto ka hapon, nagapamalsa ang isa ka mangunguway sa bahin sang suba sang Guintubhan nga nasakupan sang karon Barangay Santol sa banwa sang Binalbagan sang may nabatian ini nga hilibion sang isa ka babaye. Sang mabatian, hinay-hinay nga gindungka sang amo nga lalake ang balsa sini sa pangpang sang suba agud pamatian kon sa diin nagahalin ang amo nga tingug. Ginusoy sang amo nga lalaki ang bahin sang lasang sa diin sini nabatian ang amo nga paghilibion. Tubtub nga nadangat sini ang tiilan sang isa ka daku nga puno sang Lunok ukon ginatawag nga Aya sa amo nga bahin sang isla. Didto kag napat-ud sang lalaki nga sa naibabaw nga bahin sang amo nga kahoy naghalin ang pagtalangison. – NWI
Aton padayunon ang istorya sang Amomonggo sa masunod nga bahin sang Ulihing Tubo.
